تئولوژی و سرآغاز اندیشیدن در یونان

📜 تئوس در اندیشه یونان باستان

ارسطو وقتی می‌خواهد طالس را معرفی کند، می‌گوید طالس معتقد بود که آرخه یا مبدأ همه چیز آب است و یا جمله‌ی معروف دیگر طالس را ذکر می‌کند که: همه چیز مملو از خدایان است، شاید به این دلیل که…؛ یعنی این سخن نیاز به نوعی توجیه و استدلال دارد. هم میتولوگ‌های قدیم و هم فیلسوفان قدیم به دنبال آرخه، مبدأ یا «از کجایی» بوده‌اند، ولی سخن اسطوره گویان نیازی به «شاید به این دلیل که…» نداشت. «خدا» را در اندیشه ی یونان باستان نباید لزوما با تلقی از خدا در ادیان ابراهیمی منطبق کرد. خدا در یونان باستان چند خصوصیت دارد: اولا، نیرو و قدرتی است جاودانه -هرچند لزوماّ أزلی نیست ولی ابدی است- بر خلاف انسان که موجودی است میرا. ثانیا نیرویی است قاهر بر ما که در مواجه‌ی با آن از ما سلب اختیار می‌شود و ثالثا در زندگی ما دخیل است. این سه خصوصیت را هر پدیده یا موجودی داشته باشد، «خدا» خوانده می شود. این خدا با تئوس (به معنای خدای مذکر) است یا تئا (به معنای ایزدبانو). اگر رودخانه قوی‌تر از انسان است و همیشه هست و جاریست و در زندگی انسان نقش ایفا می‌کند، یک تئوس یا تئا به آن نسبت داده می‌شود. یا چون به هنگام نبرد، روح جنگ حاکم می‌شود و انسان‌ها تحت تأثیر گریزناپذیر آن قرار می‌گیرند و لذا بر آنها غالب و قاهر است، آرس یا خدای جنگ مطرح می‌شود. به همین ترتیب، در اسطوره با خدای باد و خورشید و ستارگان روبه رو می‌شویم، همانطور که خدای کینه و عشق و حسد و نظایر آن را داریم. پس به هر حوزه‌ای از جهان بیرونی و همچنین درونی آدمیان که در آن احساس می‌کردند با چنین نیرویی روبه رو هستند، یک ایزد با ایزدبانو نسبت می‌دادند. اساساً حقیقت، خودش را در ظهور های مختلفی آشکار می‌کند، گاهی عقلی، گاهی علمی و گاهی هم اسطوره‌ای. لذا اسطوره‌، همانند سایر ظهورهای دیگر وجود، از حقیقت بی‌بهره نیست. به‌علاوه، لزوماً قائم به افراد و امری سوبژکتیو نیست و همه‌ی انسان‌ها کم‌وبیش این نحوه‌ی برقراری نسبت با وجود را دارند و با آن زندگی می‌کنند. این حقیقت فارغ از اختیار انسان است. درست است که «با» انسان ظهور آن حقیقت ممکن می‌شود، ولی تفاوت بسیاری در میان است که بگوییم «با» انسان محقق می‌شود یا این‌که «به‌وسیله»ی انسان تحقق پیدا می‌کند که دیگر نگاهی منحصراً سوبژکتیو نیست.

محمدرضا بهشتی

جهت تفصیل مباحث منابع ذیل معرفی می گردد:
📕کتاب “نخستین فیلسوفان یونان ” نوشته شرف الدین خراسانی
📗کتاب ” گذر از جهان اسطوره به فلسفه” نوشته محمد ضیمران
📙کتاب ” جدال عقل و اسطوره در یونان باس