📜 دیلتای و نقد عقل تاریخی
به نظر دیلتای، تبیین کامل سوژه اقتضاء می‌کند که ما محدود به قوای شناختی نشده و قوای ارادی و عاطفی را هم لحاظ کنیم. لازمه این کار جابجایی ایده «حکم» کانتی با تبیین جامع‌تری از رابطه انسان با جهان، تغییر مکان سرچشمه مقولات و طرح مقولات واقعی در کنار مقولات صوری و قراردادن بنیاد این مقولات در زندگی روزمره است. از سوی دیگر «زمان» هم، یک شرط واقعی و نه شرط ذهنی و سوبژکتیو برای امکان تجربه است. در حالی که کانت، لایب‌نیتس را متهم به عقلانی کردن پدیدارها می‌کند، گویی دیلتای هم کانت را به «عقلانی کردن سوژه» متهم می‌کند. دیلتای هدف بنیادی فلسفه خود را فراهم کردن «بنیادی معرفت شناختی برای علم ذهن» دانسته و از آن به «نقد عقل تاریخی» تعبیر می‌کند.
در واقع طرح اصلی دیلتای تکمیل پروژه بنیادهای معرفت‌شناختی علوم طبیعی توسط کانت در حوزه علوم انسانی است. با دیلتای سنت نوکانتی و مکتب تاریخی تلفیق می‌شوند. مسأله اصلی و عمده سنت تاریخی، امکان علمی معرفت تاریخی است و دیلتای باید معرفت‌شناسی کانتی را در قلمرو معرفت تاریخی دنبال کند. دیلتای دو نقد عمده را بر معرفت‌شناسی کانتی وارد می‌کند: نخست این که این معرفت‌شناسی واجد تلقی‌ای بسیار عقلانی از تجربه است به گونه‌ای که از ابعاد عاطفی و ارادی تجربه غفلت کرده و نوعی نظرورزی گسسته از جهان است، در حالی که تجربه، امری فراتر از آن است و شامل همه قوای شناختی، عاطفی و ارادی ماست. دوم آنکه موضع استعلایی کانت، غیر تاریخی و بلکه فراتاریخی است به گونه‌ای که در کانت، اشکال بنیادی تفکر و ادراک ما (مقولات) تمامأ پیشینی بوده و از سوژه استعلایی خودکفا سرچشمه گرفته‌اند.
به زعم دیلتای، مقولات صوری کانتی، انتزاعی و ساختگی است ولی مقولات واقعی تفکر، محصول جامعه و تاریخ هستند. دیلتای همچون کانت ، مقولات را جنبه‌ضروری تجربه ما می‌داند اما تفاوت عمده‌اش با کانت در تاریخی دانستن و متکامل بودن این مقولات است. از آنجا که این مقولات به سوژهای تاریخی وابسته اند، خود تاریخی‌اند. در یک کلام، کار مهم دیلتای، «تاریخی کردن» مقولات صوری کانت است.
جهت تفصیل مباحث منابع ذیل معرفی می‌گردد:
📘کتاب “مقدمه بر علوم انسانی” نوشته ویلهلم دیلتای ترجمه منوچهر صانعی دره‌بیدی
📗 کتاب “تشکل جهان تاریخی در علوم انسانی” نوشته ویلهلم دیلتای ترجمه منوچهرصانعی دره‌بیدی
📒کتاب “مقدمه ای بر فلسفه علوم انسانی (دیلتای و علوم انسانی)” مالک شجاعی جشوقانی